आजचं डिजिटल युग

माहितीचा महासागर की गोंधळाचं दलदल ?

आज आपण अशा काळात जगतो आहोत जिथं माहिती हीच सर्वात मोठी ताकद ठरते. वीस वर्षांपूर्वी माहिती मिळवण्यासाठी ग्रंथालय, वृत्तपत्र किंवा रेडिओ यांवर अवलंबून राहावं लागायचं. पण आज इंटरनेटच्या एका क्लिकवर जगभरातील घटना, विश्लेषण, मतं, आकडे, व्हिडिओ आणि पोस्ट आपल्या हातात येतात. मोबाईल हा प्रत्येकाच्या खिशातला छोटासा वृत्तपत्र-टीव्ही बनला आहे. त्यामुळे हे युग म्हणजे नक्कीच “डिजिटल युग”. परंतु या क्रांतीसोबतच गोंधळ, संभ्रम आणि असत्याचीही लाट समाजावर आदळली आहे.

डिजिटल युगाचं सर्वात मोठं वैशिष्ट्य म्हणजे गती. एखादी घटना घडताक्षणी ती थेट सोशल मीडियावर पोहोचते. आधी बातमीदार ते लिहितात, मग संपादक तपासतो, मग छपाई होते आणि दुसऱ्या दिवशी वाचकापर्यंत पोहोचते—हा जुना प्रवास आज केवळ सेकंदांत पूर्ण होतो. परंतु हाच वेग माहितीच्या गुणवत्तेला तडा देतो. कारण तपासणीला वेळ नसतो, सखोल पडताळणी कमी होते आणि कुणीही कुणत्याही वेळी “ब्रेकिंग न्यूज” बनवू शकतो. यामुळे सत्य आणि अफवा, बातमी आणि जाहिरात, संपादकीय आणि प्रचार यातील रेषा अधिकच धूसर होत आहे.

विशेष म्हणजे डिजिटल माध्यमात जाहिरात आणि माहिती हे जवळजवळ एकरूप झाले आहे. फेसबुक, यूट्यूब, इन्स्टाग्राम किंवा न्यूज पोर्टलवर दिसणाऱ्या अनेक गोष्टी “बातमी”च्या स्वरूपात असतात; पण प्रत्यक्षात त्या “पेड” असतात. वाचकाला ते ओळखणं कठीण जातं. यामुळे माध्यमांचा मूळ पाया—विश्वासार्हता—डळमळतो. पत्रकारितेचा धर्म म्हणजे सत्य सांगणे, निष्पक्ष माहिती देणे; पण जर जाहिरातींना बातम्यांचा मुखवटा चढवला गेला, तर पत्रकारिता व्यवसायाऐवजी व्यापार ठरते.

या पार्श्वभूमीवर अॅडव्हर्टायझिंग स्टॅंडर्ड्स कौन्सिल ऑफ इंडिया (ASCI) ने एक महत्त्वाचं पाऊल उचललं आहे. डिजिटल प्लॅटफॉर्मवरील प्रत्येक पेड पोस्ट, जाहिरात किंवा प्रायोजित सामग्री स्पष्टपणे चिन्हांकित करणे आता बंधनकारक ठरवलं आहे. म्हणजेच वाचकांना लगेच कळेल—हे संपादकीय आहे की जाहिरात. अशा लेबलांमुळे वाचकांचा विश्वास पुन्हा दृढ होऊ शकतो. हा निर्णय केवळ जाहिरातींच्या शिस्तीपुरता मर्यादित नाही; तर तो लोकशाहीतील माहितीच्या स्वच्छ प्रवाहाला बळकटी देणारा आहे.

पण प्रश्न असा आहे की—हे नियम कितपत काटेकोरपणे पाळले जातील? कारण डिजिटल माध्यमात पैसा, प्रभाव, फॉलोअर्स या गोष्टींचं प्रचंड महत्त्व वाढलं आहे. इन्फ्लुएन्सर संस्कृती ही आजची नवी शक्ती आहे. एखादा तरुण किंवा अभिनेत्री, गायक किंवा क्रीडापटू जेव्हा एखाद्या उत्पादनाचा प्रचार “अनौपचारिक” स्वरूपात करतो, तेव्हा त्याच्या चाहत्यांना ते थेट खरे वाटतं. जर त्यामागे पैशाचा करार असेल आणि तो स्पष्ट नसेल, तर तो एकप्रकारे फसवणुकीचा गुन्हा ठरतो.

डिजिटल युगातील आणखी एक मोठं आव्हान म्हणजे “फेक न्यूज”. कोणत्याही आधाराशिवाय, कोणत्याही पडताळणीशिवाय एखादी माहिती लाखो लोकांपर्यंत पोहोचते. अनेकदा ती माहिती जातीय तेढ निर्माण करते, हिंसाचाराला खतपाणी घालते, समाजात भीतीचं वातावरण निर्माण करते. सरकार आणि न्यायव्यवस्था अशा खोट्या बातम्यांविरुद्ध कडक कारवाई करत आहेत; परंतु खरी शक्ती आहे ती वाचकांच्या सजगतेत. प्रत्येकानेच स्वतःला प्रश्न विचारायला हवेत—हे खरं आहे का? याचा स्त्रोत कोण? हे मत आहे की तथ्य?

याचवेळी, डिजिटल युगाने समाजाला अनेक फायदेही दिले आहेत. दुर्गम भागातील लोक आज जगाशी जोडले गेले आहेत. शेतकरी मोबाईलवर बाजारभाव बघतो, विद्यार्थी ऑनलाईन क्लास करतो, रुग्ण व्हिडिओ कॉलवर डॉक्टरांचा सल्ला घेतो. पत्रकारिता जास्त लोकशाहीवादी झाली आहे—कोणताही सामान्य नागरिक “सिटिझन जर्नालिस्ट” बनून सत्याचा आवाज समाजापर्यंत पोहोचवतो. परंतु ह्याच ताकदीचा दुरुपयोग झाला तर लोकशाहीलाच धोका आहे.

आज माध्यमगृहांपुढे जबाबदारी आहे—“संपादकीय स्वातंत्र्य आणि व्यावसायिक हितसंबंध” यामध्ये स्पष्ट सीमारेषा आखणं. वाचकांपुढे जबाबदारी आहे—प्रत्येक माहितीचे परीक्षण करणे, विचार करूनच शेअर करणे. सरकारपुढे जबाबदारी आहे—नियमन कठोरपणे अंमलात आणणे, तसेच स्वतंत्र पत्रकारितेला आधार देणे. आणि समाजपुढे जबाबदारी आहे—सत्य, प्रामाणिकता आणि पारदर्शकतेची मागणी सातत्याने करणं.

डिजिटल युग हे नक्कीच मानवी इतिहासातील मोठं वळण आहे. या युगाने माहितीला गती दिली, ज्ञानाचं दार सगळ्यांसाठी उघडलं. पण त्याचबरोबर असत्य, जाहिरातीचा दबाव, फेक न्यूज आणि दिशाभूल यांची सावलीही वाढली. अशा वेळी एकच मंत्र आवश्यक आहे—पारदर्शकता. पत्रकारितेने स्पष्ट सांगावं, जाहिरात असेल तर तसं दाखवावं; वाचकांनी सत्य ओळखण्यासाठी सजग राहावं; आणि सरकारने प्रामाणिक माहितीप्रवाहासाठी नियम अंमलात आणावेत.

कारण माहिती हा आजचा ऑक्सिजन आहे. आणि जर हा ऑक्सिजन प्रदूषित झाला, तर लोकशाहीचं आरोग्यच धोक्यात येईल. म्हणूनच डिजिटल युगात सत्य, विश्वास आणि पारदर्शकता हीच खरी संपत्ती आहे—जी जपली, तर हे युग संधींचं सुवर्णयुग बनेल; अन्यथा ते गोंधळाचं दलदल ठरेल.